Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Το Ολοκαύτωµα των Καλαβρύτων,
τον ∆εκέµβριο του 1943, αποτελεί, αναµφίβολα, ένα από τα σηµαντικότερα ιστορικά γεγονότα της νεότερης ελληνικής ιστορίας και παράλληλα σηµατοδοτεί διαχρονικά ένα από τα πιο στυγνά εγκλήµατα των δυνάµεων κατοχής στην Ελλάδα, και γενικότερα στην Ευρώπη, κατά το Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο.¹ Παρά την πάροδο σχεδόν εβδοµήντα ετών από το µοιραίο εκείνο ∆εκέµβριο του 1943, τα γεγονότα που εξελίχθηκαν και οδήγησαν τελικά στο Ολοκαύτωµα των Καλαβρύτων παραµένουν ανεξίτηλα χαραγµένα στην ιστορική µνήµη.

Οι γερµανικές δυνάµεις κατοχής στήριξαν την επιβολή της κυριαρχίας τους όχι µόνο στην υποταγή του λαού αλλά και στη συνεργασία των αρχών που εγκατέστησαν. Κάθε αντίσταση και κάθε αντίδραση τιµωρούνταν µε αντίποινα που έλαβαν τη µορφή αθρόων εκτελέσεων ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας και ολοσχερών καταστροφών περιουσιακών στοιχείων. Με βάση την αρχή αυτή, τα στρατεύµατα κατοχής (γερµανικά, ιταλικά και βουλγαρικά) προέβησαν σε εγκλήµατα και δηώσεις σε βάρος του ελληνικού πληθυσµού, µε δικαιολογία τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων. Τα εγκλήµατα που διέπραξαν οι Γερµανοί αποτελούν ενιαίο και αναπόσπαστο µέρος της ναζιστικής αντίληψης περί ολοκληρωτικού πολέµου και διεξήχθησαν στο πλαίσιο της εκτέλεσης ενός προσυµφωνηµένου και προµελετηµένου σχεδίου τροµοκράτησης και εκµετάλλευσης των κατοίκων των κατεχόµενων περιοχών. Απώτερος σκοπός τους ήταν να εξαλείψουν κάθε µορφής αντίσταση που θα απειλούσε µε άµεσο ή έµµεσο τρόπο την επιβολή και διατήρηση της εξουσίας τους.²

Στο πλαίσιο αυτής της προσχεδιασµένης «πολιτικής» εκτελέστηκαν χιλιάδες όµηροι και κρατούµενοι που είχαν συλληφθεί για αντίποινα, εφαρµόσθηκαν µέτρα αντεκδικήσεων, γκρεµίστηκαν πόλεις και χωριά, εξοντώθηκαν αναρίθµητοι αθώοι πολίτες σε µαζικές εκτελέσεις και καταστράφηκαν περιουσίες. Η ευθύνη των αθώων για «αδικήµατα» που διέπραξαν άλλοι ήταν η επίσηµη πολιτική και στάση των αρχών κατοχής, οι οποίες φρόντιζαν να υλοποιήσουν τις αποφάσεις, καθώς, όπως είναι γνωστό, οι Γερµανοί είχαν προσδιορίσει τους οµήρους ως κατοίκους µιας χώρας που εγγυώνται µε τη ζωή τους την άψογη συµπεριφορά του πληθυσµού. Αυτό το δόγµα πήρε την επίσηµη έγκριση το Σεπτέµβριο του 1941 µε την έκδοση µιας γενικής διαταγής που έφερε την υπογραφή του Αρχηγού της Ανώτατης ∆ιοίκησης της Βέρµαχτ, Στρατάρχη Wilhelm Keitel.³

Για τα εγκλήµατα και τις δηλώσεις σε βάρος του ελληνικού πληθυσµού δεν υπήρξε άµεση και οργανωµένη καταγραφή ούτε κατά τη διάρκεια της κατοχικής περιόδου αλλά ούτε και αµέσως µετά την απελευθέρωση. Το 1973 η ∆ΙΣ, σε µια προσπάθεια εµπλουτισµού του αρχείου της συγκεκριµένης περιόδου, µε σκοπό τη διαφύλαξη της ιστορικής µνήµης, αιτήθηκε, µε έγγραφό της προς το Υπουργείο Εσωτερικών, στη ∆ιεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης, την αποστολή στοιχείων από τα αρχεία δήµων και κοινοτήτων που αναφέρονται στη δραστηριότητα των κατοχικών δυνάµεων, στις δηλώσεις και στα εγκλήµατα που διεπράχθησαν, καθώς και στις συνθήκες διαβίωσης και στους τρόπους αντίδρασης των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Από τις 6.200 νοµαρχίες, δήµους και κοινότητες (µε το τότε ισχύον σύστηµα τοπικής αυτοδιοίκησης) υπέβαλαν απαντήσεις οι 2.512. Από αυτές οι 1.618 περιείχαν στοιχεία, τα οποία σε ένα µεγάλο ποσοστό ήταν άνευ ιδιαίτερης ιστορικής αξίας. Το σύνολο των απαντήσεων ταξινοµήθηκε κατά νοµό και το περιεχόµενό τους κατηγοριοποιήθηκε όπως παρακάτω:

−   ∆ιαρπαγές ζώων, µηχανηµάτων και υλικών.

−   ∆ιαρπαγές τροφίµων και λοιπών γεωργικών ή γαλακτοκοµικών προϊόντων.

−   Λεηλασίες καταστηµάτων ή κατοικιών.        

−   Πυρπολήσεις και καταστροφές οικιών και κοινωφελών έργων.

−   Στρατολογία για αναγκαστική εργασία.

−   Συλλήψεις και βασανισµοί Ελλήνων.

−   Συλλήψεις και µεταφορά Ελλήνων ως οµήρων σε εχθρική χώρα.

−   ∆ολοφονίες συνεπεία βασανισµών ή εκτελέσεων. ⁴

Ειδικότερα αναφέρεται ότι για το Νοµό Αχαΐας εστάλησαν σαράντα τέσσερα έγγραφα, από δήµους ή κοινότητες. Από αυτά, εκµεταλλεύσιµα ιστορικά στοιχεία, επί του αντικειµένου, περιείχαν µόνο τα είκοσι, παρέχοντας πληροφορίες όπως περιληπτικά καταγράφονται παρακάτω:

− Κοινότητα Παγκρατίου: Καταστράφηκαν 4 καταστήµατα, 150 οικίες, 1 δηµοτικό σχολείο και 1 εξωκλήσι. Συνελήφθησαν και βασανίστηκαν 50 κάτοικοι και θανατώθηκαν δέκα. Σε αναγκαστική εργασία χρησιµο- ποιήθηκαν 400 κάτοικοι της κοινότητας.

− Κοινότητα Κοµπηγαδίου: Πυρπολήθηκαν 50 οικίες και εκτελέστηκαν 5 άτοµα. Μεγάλος αριθµός κατοίκων, µε υποχρεωτική επιστράτευση, χρησιµοποιήθηκε για την κατασκευή χαρακωµάτων.

− Κοινότητα Χαλανδρίτσης: Καταστράφηκαν 65 οικίες, 1 δηµοτικό σχολείο και το κοινοτικό κατάστηµα.

− ∆ήµος Πατρέων: Σύµφωνα µε ονοµαστική κατάσταση που υποβλήθηκε, εκτελέστηκαν συνολικά, από τις Γερµανικές και Ιταλικές Αρχές, εξήντα οκτώ πολίτες.

− Κοινότητα Συλιβαινιωτίκων: Πυρπολήθηκαν 9 οικίες και φονεύθηκαν 18 κάτοικοι.

− Κοινότητα Σαγαιίκων: Έγιναν µεγάλες αρπαγές σε τρόφιµα και ζώα, πυρπολήθηκαν 2 δηµοτικά σχολεία, συνελήφθησαν και βασανίστηκαν 50 άτοµα, ενώ απεβίωσαν 5 άτοµα συνεπεία βασανιστηρίων.⁵

Ιδιαίτερη αναφορά απαιτείται να γίνει για το ∆ήµο Καλαβρύτων, ο οποίος, κατά την περίοδο της γερµανικής κατοχής, γνώρισε τεράστιες απώλειες σε έµψυχο δυναµικό, απόρροια µαζικών εκτελέσεων αµάχων και ολοκληρωτικών καταστροφών. Λόγω καταστροφής των αρχείων του ∆ήµου τα στοιχεία αντλήθηκαν από δελτία πληροφοριών και από τον ηµερήσιο Τύπο, καθώς και από το υπάρχον γερµανικό αρχειακό υλικό. Αποκορύφωµα της γερµανικής θηριωδίας υπήρξε η εκτέλεση 497 κατοίκων των Καλαβρύτων⁶ και άλλων 200 περίπου ατόµων από τα γύρω χωριά, πολλά από τα οποία πυρπολήθηκαν τον ∆εκέµβριο του 1943. Η τραγωδία αυτή αποτέλεσε ένα από τα αγριότερα οµαδικά εγκλήµατα του ναζισµού εναντίον άοπλου πληθυσµού.

Μετά τη γερµανική κατοχή και την κατανοµή των ζωνών επιρροής ανάµεσα σε Γερµανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους, η Πελοπόννησος ανήκε περισσότερο στην ιταλική ζώνη επιρροής, µε την παρουσία δύο µεραρχιών, της «Πιεµόντε» και της «Κάλιαρι», µε έδρα την Πάτρα και την Τρίπολη αντίστοιχα, ενώ οι γερµανικές δυνάµεις (κυρίως τάγµατα της 41ης Μεραρχίας Φρουρών µε έδρα την Τρίπολη)⁷ ήταν ελάχιστες. Όλες οι παραπάνω δυνάµεις, µετά το Μάιο του 1943, τέθηκαν υπό τις διαταγές του Karl von Le Suire, διοικητή της 117 Μεραρχίας Κυνηγών. Η αυστριακή αυτή Μεραρχία, που υπαγόταν στο 68ο Γερµανικό Σώµα Στρατού, µεταστάθµευσε στην Πελοπόννησο, µε έδρα την Τρίπολη, στις 5 Μαΐου 1943, για την καταπολέµηση της ανταρτικής     δραστηριότητας και αποτελείτο από:

−   Το 737 Σύνταγµα Κυνηγών, µε έδρα την Καλαµάτα,

−   το 749 Σύνταγµα Κυνηγών, µε έδρα την Πάτρα,

−   το 670 Σύνταγµα Πυροβολικού,

−   το 117 Τάγµα Μηχανικού,

−   την 117 Επιλαρχία και

−   δύο λόχους Μεταφορών.⁸

Κατά τη διάρκεια της ιταλογερµανικής κατοχής και ειδικότερα το 1943 η ευρύτερη περιοχή Αιγιαλείας - Καλαβρύτων υπήρξε πεδίο σηµαντικής αντιστασιακής δράσης. Τα πολυάριθµα σαµποτάζ και οι ανταρτικές ενέδρες διαµόρφωσαν ένα γενικότερο κλίµα ανησυχίας και η κατατρόπωση των επαναστατικών οµάδων γύρω από τα Καλάβρυτα κρίθηκε από το γερµανικό Επιτελείο ως µια απολύτως απαραίτητη στρατιωτική αναγκαιότητα.⁹

Η Μάχη της Κερπινής στις 16-17 Οκτωβρίου 1943 µεταξύ του «Ανεξάρτητου Τάγµατος Καλαβρύτων» του ΕΛΑΣ (µετέπειτα 2ο Τάγµα του 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ) και του 5/749 Λόχου Κυνηγών (Λόχος Schober), που είχε ως αποτέλεσµα την αιχµαλωσία ογδόντα ενός Γερµανών,¹⁰ ήταν η αφορµή για την Επιχείρηση «Καλάβρυτα» (Unternehmen “Kalavryta”).

Η διαταγή για την επιχείρηση υπογράφηκε στις 25 Νοεµβρίου 1943 από τον διοικητή της 117 Μεραρχίας Κυνηγών και σκοπός της ήταν η εκκαθάριση του ορεινού όγκου του Χελµού από αντιστασιακές οµάδες, η αναζήτηση των Γερµανών αιχµαλώτων του Λόχου Schober και η τροµοκράτηση του πληθυσµού µε εκτελέσεις αµάχων και λεηλασίες, προκειµένου να µην προσφέρουν υποστήριξη στους αντάρτες.¹¹ Η επιχείρηση πραγµατοποιήθηκε από 5 έως 15 ∆εκεµβρίου του 1943 και υπήρξε µία από τις πιο απάνθρωπες της Βέρµαχτ όχι    µόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα. Οι γερµανικές δυνάµεις χωρίστηκαν σε τρεις οµάδες µάχης, συνολικής δύναµης 3.000 ανδρών, και ξεκίνησαν αντίστοιχα από την Πάτρα, το Αίγιο και τη Βυτίνα, έχοντας η καθεµία διαφορετικό βάθος δράσης. Κατά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, τα χωριά και οι κάτοικοι της περιοχής γνώρισαν την αγριότητα των γερµανικών αντιποίνων και ιδιαίτερα µετά τις 8 ∆εκεµβρίου, όταν έγινε γνωστό ότι εβδοµήντα πέντε Γερµανοί αιχµάλωτοι εκτελέστηκαν από τους αντάρτες στην τοποθεσία Μαγέρου κοντά στο χωριό Μάζι, οπότε τα γερµανικά τµήµατα, µε επικεφαλής τον Ταγµατάρχη Hans Ebersberger, αφάνισαν πλέον τα πάντα στο πέρασµά τους.¹² Στις 8 ∆εκεµβρίου έκαψαν ολοσχερώς τους Ρογούς, την Κερπινή, την Άνω και Κάτω Ζαχλωρού, εκτελώντας άνδρες και παιδιά. Επιπλέον, εκτελέστηκαν δεκαέξι άτοµα στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και δέκα µοναχοί στη θέση Ψηλός Σταυρός. Την επόµενη ηµέρα κατέκαψαν τα χωριά Σούβαρδο και Βραχνί, ενώ αποκορύφωµα της επιχείρησης αποτέλεσε, στις 13 ∆εκεµβρίου, η λεηλασία, πυρπόληση και ολοκληρωτική καταστροφή των Καλαβρύτων και, τέλος, η εκτέλεση όλου του ανδρικού πληθυσµού της πόλης, ηλικίας από δεκατεσσάρων ετών και άνω, στη Ράχη του Καππή.¹³ Το ολοκαύτωµα συνεχίστηκε και την επόµενη ηµέρα στο χωριό Βισοκά και στο ιστορικό Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας, όπου και έπεσε η               αυλαία της επιχείρησης.

Οι Γερµανοί εισήλθαν στα Καλάβρυτα στις 9 ∆εκεµβρίου 1943. Την έντονη ανησυχία των κατοίκων κατεύνασαν οι διαβεβαιώσεις του Γερµανού διοικητή ότι δε θα διέτρεχαν κανένα κίνδυνο. Μάλιστα, ορισµένοι Καλαβρυτινοί που είχαν εγκαταλείψει την πόλη από το φόβο αντιποίνων επέστρεψαν στα σπίτια τους.¹⁴ Οι Γερµανοί προχώρησαν αρχικά στην πυρπόληση οικιών που ανήκαν σε µέλη αντιστασιακών οργανώσεων. Στη συνέχεια αναζήτησαν την τύχη των Γερµανών τραυµατιών της µάχης της Κερπινής και στις 12 του µηνός άρχισαν να ετοιµάζουν την αποχώρησή τους.

Όµως, το πρωί της 13ης ∆εκεµβρίου, ηµέρα ∆ευτέρα, χτύπησαν οι καµπάνες της κεντρικής εκκλησίας και δόθηκε διαταγή να συγκεντρωθούν όλοι οι κάτοικοι στο δηµοτικό σχολείο,¹⁵ αφού πάρουν µαζί τους µία κουβέρτα και τρόφιµα µίας ηµέρας. Στη συνέχεια, οι γυναίκες, τα παιδιά και οι λιγοστοί υπερήλικες της πόλης κλείστηκαν σε αίθουσες διδασκαλίας, ενώ όλοι οι άνδρες από 14 έως 65 ετών οδηγήθηκαν σε φάλαγγες σε κοντινή επικλινή τοποθεσία, τη Ράχη του Καππή. Ο χώρος ήταν προσεκτικά επιλεγµένος, καθώς η αµφιθεατρική του διαµόρφωση δε θα επέτρεπε σε κανέναν να γλιτώσει από τις ριπές των πολυβόλων που είχαν τοποθετηθεί περιµετρικά. Το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας, µε τη ρίψη φωτοβολίδων, δόθηκε το σύνθηµα της εκτέλεσης. Οι ριπές των πολυβόλων θέρισαν τους Καλαβρυτινούς. Το έγκληµα ολοκληρώθηκε µε τις χαριστικές βολές στους επιζώντες. Τελικά, διασώθηκαν δεκατρία άτοµα που «θάφτηκαν» κάτω από τα σώµατα των εκτελεσθέντων.¹⁶ Στο δηµοτικό σχολείο τα γυναικόπαιδα έζησαν στιγµές αγωνίας και τρόµου, καθώς οι φλόγες έζωναν το κτήριο. Σπάζοντας πόρτες και παράθυρα κατάφεραν να ξεφύγουν και αναζήτησαν τους οικείους τους. Ανηφορίζοντας προς τον αγρό όπου οι Γερµανοί είχαν οδηγήσει τους άνδρες αντίκρισαν το φρικιαστικό θέαµα πατεράδων, γιων και αδελφών που κείτονταν νεκροί.¹⁷ Το δράµα ολοκληρώθηκε τις επόµενες ηµέρες, µε τις Καλαβρυτινές να σκάβουν πρόχειρους τάφους για να θάψουν τους νεκρούς τους. Με τις κουβέρτες που είχαν µαζί τους, µετέφεραν ορισµένους στο νεκροταφείο, ενώ άλλους τους έθαψαν στο λόφο.

Στην Τελική Αναφορά Πεπραγµένων της 117 Μεραρχίας Κυνηγών της 19ης Ιανουαρίου 1944 αναφέρεται ότι καταστράφηκαν εικοσιτέσσερα χωριά και τρεις µονές, οι εκτελέσεις, δε, ανήλθαν σε 696 άτοµα. Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε στις 14 ∆εκεµβρίου 1943 και οι γερµανικές µονάδες επέστρεψαν στη βάση τους.

«Ως πράξη αντιποίνων για τη δολοφονία των 75 αιχµαλώτων του Λόχου Schober διατάχθηκε ο τυφεκισµός του ανδρικού πληθυσµού και η πυρπόληση όλων των οικισµών στην περιοχή της επιχειρήσεως.

Στις 14.12.43 η επιχείρηση έληξε και οι µονάδες επέστρεψαν στα στρατόπεδα.

1.) Απώλειες εχθρού: 17 νεκροί, πολλοί τραυµατίες. 2.) Φίλιες απώλειες: 13 νεκροί, 12 τραυµατίες.

3.) Αντίποινα

Οι ακόλουθοι οικισµοί καταστράφηκαν:

Ρογοί, Κερπινή, σιδηροδροµικός σταθµός Κερπινής, Άνω Ζαχλωρού, Κάτω Ζαχλωρού, Σούβαρδο, Βραχνί, Καλάβρυτα, Μονή Μεγάλου Σπηλαίου, Μονή [Αγίας] Λαύρας, Αγ. Κυριακή, Αυλές, Βισοκά, Φτέρη, Κλαπατσούνα, Πυργάκι, Βάλτσα, Μελίσσια, Μονή Οµπλού, Λαπαναγοί, Μάζι, Μαζέικα, Παγκράτι, Μορόχοβα, ∆ερβένι, Βάλτος, Πλανητέρο, Καλύβια (4 χλµ. ∆ των Μαζέικων).

696 Έλληνες τυφεκίσθηκαν».¹⁸

 

 

Συνταγµατάρχης (ΠΒ) Ιωάννης Γεµενετζής   Ιστορικός - Υποδιευθυντής ΓΕΣ/∆ΙΣ

1. Ανάλογα εγκλήματα διαπράχθηκαν στο Κομμένο Άρτας, στο ∆ίστομο και σε άλλα μαρτυρικά χωριά της Ελλάδας, τα οποία, πιθανότατα, θα αποτελέσουν αντικείμενο έρευνας και συγγραφής μελλοντικών μονογραφιών, που θα προκύψουν από την εκμετάλλευση του τηρούμενου στη ∆ΙΣ αρχειακού υλικού.
2. Φλάισερ, Χ., «“Απόλυτη γερμανική εξουσία” και το Λυκόφως της Κατοχής, 1943-1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ ́, Αθήνα 2000, 48-56.
3. Ροδάκης, Π., Καλάβρυτα 1941-1944. Η αντίσταση στην επαρχία. Το ολοκαύτωμα, Αθήνα 1999, 524.
4. Αρχείο ΓΕΣ/∆ΙΣ, Εθνική Αντίσταση, Φάκελοι Νομαρχιών, Φ1- Φ10. 5 Στο ίδιο, Φ2, Νομός Αχαΐας.
6. Τα ονόματα των 497 εκτελεσθέντων αναγράφονται σε μνημείο στα Καλάβρυτα, στο κτήμα Καππή.
7. Αρχείο ΓΕΣ/∆ΙΣ, Εθνική Αντίσταση, Φ.925/Α/5, Γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα.
8. Meyer, ό.π, 116 κ. εξ.
9. Πριν από την Επιχείρηση «Καλάβρυτα», είχαν ανάλογα προηγηθεί, για την καταπολέμηση των ανταρτών, οι επιχειρήσεις «Ανδρίτσα», «Χιονίστρα» και «Βυτίνα».
10. Ο αριθμός των αιχμαλώτων που βρέθηκαν στο Μάζι ήταν εβδομήντα πέντε, καθώς τρεις από αυτούς είχαν δολοφονηθεί στα Καλάβρυτα, ένας τραυματίας είχε παραμείνει στα Μαζέικα, ενώ δύο κατάφεραν να επιζήσουν και να διαφύγουν.
11. Σύμφωνα με την παράγραφο Γενικές Οδηγίες Μάχης της απόρρητης διαταγής του 749 Συντάγματος Κυνηγών της 1ης ∆εκεμβρίου 1943 για την Επιχείρηση «Καλάβρυτα». ΓΕΣ/∆ΙΣ «Επιχείρηση Καλάβρυτα», Αθήνα 2012, σελ 94, (Έγγραφο υπ’ αριθ. 25): «Οι οικισμοί, από τους οποίους προήλθαν πυρά, πρέπει να ισοπεδωθούν, ενώ οι άνδρες να τυφεκισθούν».
12. Παράλληλα με την Επιχείρηση «Καλάβρυτα», πραγματοποιήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή οι επιχειρήσεις «Βουβάλι» και «Καρδερίνα».
13. Αρχείο ΓΕΣ/∆ΙΣ, Εθνική Αντίσταση, Φ.909Α/Α/7α, ∆ελτία Πληροφοριών Σφαγής Καλαβρύτων, 16 ∆εκεμβρίου 1943.
14. Στο ίδιο, Φ.909Α/Α/7γ, «Ανταρτική κίνηση», ∆εκέμβριος 1943.
15.. Από το 1993, έτος συμπλήρωσης πενήντα ετών από το Ολοκαύτωμα, στεγάζεται στο ιστορικό κτήριο το Μουσείο των Καλαβρύτων (Μουσείο Θυσίας Καλαβρυτινών).
16. Αρχείο ΓΕΣ/∆ΙΣ, Εθνική Αντίσταση, Φ.909Α/Β/10, ∆ημοσιεύματα Αθηναϊκού και περιοδικού Τύπου για την σφαγή των Καλαβρύτων, 1970-1974.
17. Στο ίδιο, Φ.909Α/Α/7β, «Ανταρτική κίνηση», 28 ∆εκεμβρίου 1943.
18. ΓΕΣ/∆ΙΣ, «Επιχείρηση Καλάβρυτα», Αθήνα 2012, σελ 138,(Έγγραφο υπ’ αριθ. 42).

ΠΗΓΗ